Hoài sơn: Vừa là vị thuốc phổ biến vừa là dược liệu hay gặp.

Tên gọi, danh pháp

Tên tiếng Việt: Hoài sơn.

Tên khác: Sơn dược; Khoai mài; Củ mài; Chính hoài.

Tên khoa học: Dioscorea persimilis, họ Dioscoreaceae (Củ Nâu).

Đặc điểm tự nhiên

Củ mài là cây dạng dây leo, thân củ; mỗi củ của củ mài có thể dài lên đến 1m, đường kính củ 2 - 10cm, xung quanh củ với rất nhiều rễ con. Thân leo góc cạnh nhẵn không có lông, những nách là có củ còn được gọi là “thiên hoài” hay “dái củ mài”. Lá củ mài dạng lá đơn, mọc so le hoặc mọc đối, lá hình trái tim đầu lá nhọn. Phiến lá dài từ 8 - 10cm, rộng khoảng 6 -8cm, cuống lá dài khoảng 1,5 - 3,5cm. Hoa củ mài đực cái mọc khác gốc, quả khô có ba cạnh. Hoa củ mài xuất hiện vào khoảng tháng 7 - 8, quả xuất hiện vào khoảng tháng 9 - 11.

Phân bố, thu hái, chế biến

Củ mài được tìm thấy khắp những vùng núi nước ta, cây mọc hoang; vào những thời kỳ trước khi còn khó khăn người dân vẫn đi đào củ mài để sử dụng làm lương thực ăn chóng đói. Củ mài được tìm thấy nhiều nhất tại các tỉnh miền Bắc nước ta như: Hà Bắc, Lào Cai, Yên Bái, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh và Quảng Bình. Đến ngày nay, củ mài đã được trồng để chế hoài sơn - dược liệu trong các bài thuốc. Mùa thu hoạch củ mài chất lượng tốt nhất vào mùa thu đông và đầu xuân (khoảng từ tháng 10 - 11 đến tháng 3 - 4). Sau khi thu hoạch củ mài, muốn có vị thuốc hoài sơn phải chế biến theo các bước như sau:

Củ mài sau khi thu hoạch về, sơ chế rửa sạch đất, gọt sạch vỏ rồi cho vào lò sấy diêm sinh trong hai ngày hai đêm, sau khi sấy lấy ra phơi khô thu được hoài sơn. Nhưng nếu muốn xuất khẩu thì hình dáng phải đẹp hơn nên công đoạn chế biến phức tạp hơn.

Củ mài sau khi thu hoạch về trong vòng 3 ngày phải chế biến ngay vì để lâu sẽ bị hư. Chế biến củ mài trải qua 3 giai đoạn:

Sấy diêm sinh lần thứ nhất: 

Củ mài thu hoạch về sơ chế, gọt vỏ sau đó đem đi diêm sing (110kg củ mài tương đương dùng 2kg diêm sinh). Sắp xếp củ mài trong lò sấy thành hình cũi lợn để tất cả các củ đều được tiếp xúc với hơi diêm sinh. Ủ một đêm sau khi sấy diêm sinh 2 ngày 2 đêm, sau đó phơi với nắng nhỏ hoặc sấy nhẹ cho khô. Tiếp tục đem ngâm nước 2 ngày 2 đêm rửa sạch, đem phơi nắng cho khô.

Sấy diêm sinh lần thứ hai: 

Tiếp tục sấy diêm sinh lần thức 2, sắp xếp hoài sơn vào lò tương tự như sấy diêm sinh lần 1, tiếp tục sấy diêm sinh 1 ngày 1 đêm (100kg củ mài dùng 1kg diêm sinh), cho đến khi củ mài mềm như chuối, nếu thấy chưa mềm thì tiếp tục sấy diêm sinh lại. Sau khi sấy xong, tiếp tục ủ trong 1 đêm, sau đó đem sửa chữa lại cho đều đặn bằng cách đặt lên ván lăn, lăn đến khi hai đầu củ mài lõm vào. Sau khi sửa xong, tiếp tục đem phơi nắng nhỏ hoặc sấy nhẹ cho khô; sửa lại lần nữa cho thật đẹp rồi lăn cho nhẵn bóng. Cuối cùng phơi lại cho thật khô. Đánh cho bóng bằng giấy ráp bằng cánh nhúng nhanh vào nước rồi đánh bóng.

Sấy diêm sinh lần thứ ba: 

Sấy diêm sinh lần thứ ba, cứ 100kg củ mài dùng 200g diêm sinh, trước khi tiến hành sấy diêm sinh cần phân loại củ mài thành nhiều hạng khác nhau. Thời gian sấy diêm sinh lần thứ 3 là 1 ngày 1 đêm.

Đối với hoài sơn hạng nhất: 0,5kg hoài sơn tương đương 4 khúc.

Đối với hoài sơn hạng hai: 0,5kg hoài sơn tương đương 6 khúc.

Đối với hoài sơn hạng ba: 0,5kg hoài sơn tương đương 8 khúc.

Đối với hoài sơn hạng bốn: 0,5kg hoài sơn tương đương 10 khúc.

Đối với hoài sơn hạng năm: 0,5kg hoài sơn tương đương 12 khúc.

Đối với hoài sơn hạng sáu: 0,5kg hoài sơn tương đương 14 khúc.

Bộ phận sử dụng

Bộ phận sử dụng được là rễ củ.

Thành phần trong củ mài chủ yếu chứa tinh bột. Ngoài tinh bột ra, củ mài còn chứa mucin là một loại protein thể chất nhớt, allantoin, cholin, các acid amin arginin và men maltase.

Về phương diện lương thực, củ mài chứa 63,25% tinh bột, 0,45% chất béo, 6,75% chất đạm, là nguồn dự trữ quý, có giá trị dinh dưỡng cao chỉ đứng sau gạo và ngô.

Theo tài liệu Trung Quốc, hoài sơn có chất bột 16%, chất nhầy, cholin, 16 acid amin, các men oxy hóa, vitamin C; trong chất nhầy có acid phytic.

Trong củ còn có nhiều loại nguyên tố vi lượng tuy nhiên hàm lượng của các yếu tố vi lượng sẽ tùy thuộc vào địa điểm mà cây mọc. Ngoài ra, củ mài còn có chứa d-abscicin và dopamin.

Theo y học cổ truyền

Theo y học cổ truyền vị thuốc hoài sơn có tính bình, vị ngọt, quy vào các kinh tỳ, vị, phế, thận. Nhờ các tính chất trên, hoài sơn được xem là vị thuốc có tác dụng dưỡng vị, sinh tân, bổ tỳ, bổ thận, ích phế, chỉ khát.

Hoài sơn được xem là một trong những vị thuốc bổ, trị ăn uống khó tiêu, tiêu chảy kéo dài lâu ngày không khỏi, di tinh, di niệu, phế hư ho hư, bệnh tiểu đường, bạch đới, chữa tỳ vị hư nhược.

Tính năng, chủ trị: Vị hoài sơn được sử dụng để dưỡng vị, chỉ tả, dưỡng vị, ích phế, sáp tinh, bổ thận. Chủ trị: nhờ các tính năng trên, hoài sơn được sử dụng để trị phế hư, ho hen suyễn, di tinh, phế hư, tiêu khát, đới hạ.

Trong y học phương đông, hoài sơn được xem là vị thuốc bổ, có tính thu sáp, sử dụng trong viêm ruột kinh niên, đi tiểu đêm, di tinh, mồ hôi trộm, tiểu đường, ăn uống khó tiêu.

Theo y học hiện đại

Chất bổ

Trong thành phần hoài sơn có chất mucin, chất này tan trong nước trong điều kiện nhiệt độ và acid loãng mucin sẽ phân giải thành protid và hydrat carbon. Các chất này có tính bổ đối với cơ thể.

Thủy phân đường

Khả năng phân hủy đường của men tìm thấy trong hoài sơn rất cao, ở điều kiện nhiệt độ 45 - 55^oC, acid loãng 3 giờ có thể phân giải để tiêu hóa 5 lần trọng lượng đường.

Các nghiên cứu

Tác dụng tăng trọng, tăng đồng hóa và nội tiết hướng sinh dục:

Nghiên cứu thực nghiệm trên chuột cống trắng non có trọng lượng 45 - 60g gồm cả 2 giống đực và cái. Tiến hành cho chuột ăn hoài sơn dưới dạng bột, liều hàng ngày 20g/kg, cho ăn trong vòng 28 ngày. Đối chứng với mẫu chuột chỉ cho ăn bột gạo.

Chỉ tiêu theo dõi bao gồm: Trọng lượng tử cung, thể trọng chuột, trọng lượng buồng trứng đối với chuột cống cái; theo dõi thể trọng chuột, trọng lượng tuyến tiền liệt, túi tính, tinh hoàn, cơ năng hậu môn ở chuột cống đực. 

Sau thời gian thử nghiệm, nghĩa là lần dùng hoài sơn cuối cùng tiến hành cân trọng lượng chuột tươi, sau đó tiến hành giết chuột bóc tách các cơ quan theo dõi nêu trên, cân để xác định trọng lượng tươi của các bộ phận nêu trên. Sau đó, so sánh với lô đối chứng. Kết quả thí nghiệm cho thấy hoài sơn với liều dùng 20g/kg làm tăng trọng lượng có ý nghĩa trong thống kê 5 tiêu chí khảo sát: Trọng lượng tinh hoàn, trọng lượng tuyến tiền liệt, trọng lượng túi tinh, trọng lượng cơ nâng hậu môn ở chuột cống đực; trọng lượng tử cung ở chuột cống cái. Tuy nhiên, hoài sơn không thấy có tác động tới 3 chỉ tiêu sau đây: Thể trọng chuột cống đực, thể trọng chuột cống cái và trọng lượng buồng trứng.

Theo tài liệu và nghiên cứu nước ngoài, loài hoài sơn (Dioscorea batalas) có vai trò tăng tác động của androgen, nhờ đó dịch chiết từ hoài sơn làm tăng trọng lượng túi tinh và tuyến tiền liệt ở những súc vật được thí nghiệm. Loại men có trong dược liệu hoài sơn có khả năng thủy phân lượng lớn đường ở nhiệt độ thích hợp 45 - 55⁰C. 

Hoài sơn là một vị thuốc phổ biến, ngoài ra hoài sơn còn được dùng để ăn chống đói trong thời gian khó khăn.

Cách dùng: Hoài sơn được dùng dưới dạng bột hoặc thuốc sắc, thường sẽ phối hợp với các vị thuốc khác.

Liều dùng: Mỗi ngày dùng 10 - 20g.

Chữa tỳ vị hư nhược, tiểu nhiều, ăn ít, tiêu chảy lâu không khỏi

Phối hợp các vị thuốc bao gồm hoài sơn, bạch truật (sao), đảng sâm, mỗi vị 10g sắc nước uống hoặc có thể sử dụng hoài sơn nấu với gạo ăn vào mỗi buổi sáng.

Chữa chóng mặt, đau đầu, đau toàn thân, chân tay lạnh, ăn uống kém

Phối hợp các vị thuốc với liều lượng sau: Hoài sơn 60g, nhục thung dung 120g, ngũ vị tử 180g, thỏ ty tử 90g, thần phục 30g, xích thạch chỉ 30g, đỗ trọng (sao) 90g. Sau khi chuẩn bị xong các vị thuốc, tiến hành nghiền thành bột, trộn với hồ làm thành viên bằng hạt đậu đen. Mỗi lần uống khoảng từ 20 - 30 viên.

Phì nhi hoàn (thuốc kiện tỳ tiêu thực, dùng cho trẻ em gầy yếu)

Phối hợp các vị thuốc với liều lượng sau: Hoài sơn (sao) 60g, bạch biển đậu (sao) 45g, sơn tra 45g, phục linh 45g, mạch nha 45g, đương quy 45g, thần khúc 45g, sử quân tử 40g ,bạch truật (sao) 30g, trần bì 30g, hoàng liên 20g, cam thảo 20g. Sau khi chuẩn bị xong các thành phần tiến hành tán bột rây mịn, trộn với mật làm thành viên bằng hạt đậu. Mỗi lần uống khoảng 3g, mỗi ngày uống từ 2 - 3 lần.

Chữa di mộng tinh

Thành phần bao gồm hoài sơn, quả chốc xôi (sao vàng) sắc uống nước.

Chữa bệnh tiểu đường

Hoài sơn 180g, liên tử 90g, phục linh 40g, ngũ vị tử 350g, thỏ ty tử 300g. Nghiền thành bột rây mịn, thêm rượu trộn với hồ làm thành viên bằng hạt đậu xanh. Mỗi lần uống 50 viên với nước cơm.

Chữa suy dinh dưỡng trẻ em có kèm theo tiêu chảy

Phối hợp các vị thuốc với liều lượng sau: Hoài sơn 100g, ý dĩ 100g, vỏ quýt 25g, bạch truật 50g, mạch nha 100g, phòng đảng sâm 50g (hoặc bố chính sâm 50g), hạt cau 25g. Tất cả dược liệu đem sao vàng, sau đó tán thành bột mịn, trộn đều, dùng hàng ngày ăn 16 - 20g bột.

Chữa bệnh dương ùy, lưng đau

Phối hợp các vị thuốc với liều lượng sau: Hoài sơn 10 phần, độc hoạt 8 phần, đỗ trọng 12 phần, ngưu tất 12 phần, quế tâm 8 phần, ba kích 12 phần, phòng phong 6 phần, cẩu tích 8 phần, ngũ gia bì 10 phần, sơn thù du 10 phần. Tất cả nguyên liệu nghiền thành bột mịn, trộn đều, thêm mật uống vào lúc đói, với liều dùng hàng ngày khoảng 10g.

Món ăn – vị thuốc có hoài sơn

Thuốc bổ thận tinh, cố tràng vị:

Sử dụng oài sơn và gạo sau đó nấu thành cháo, ăn.

Chữa sỏi mật, kèm theo tiểu đường:

Các vị thuốc: Hoài sơn 60g, lách heo 1 cái, ý dĩ 120g. Nấu cháo ăn.

Vị thuốc hoài sơn khá an toàn cho tất cả mọi người, nhưng nếu đang uống các loại thuốc chữa bệnh khác, nên tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng để tránh các tác dụng phụ có thể xuất hiện.

Vị thuốc hoài sơn không có chứa hoạt chất estrogen nhưng hoài sơn có các đặc điểm giống estrogen. Nên nếu có đang sử dụng các liệu pháp thay thế hormone, thuốc tránh thai hay các hormone…thì cần lưu ý. Với các bệnh nhân bị  u xơ tử cung, lạc nội mạc tử cung, ung thư buồng trứng… cần thận trọng trong khi sử dụng.

Từng người với các mục đích sử dụng khác nhau hoặc mắc các bệnh lý khác nhau liều dùng hoài sơn sẽ khác nhau. Thông thường liều dùng từ 12 – 20g dùng thuốc sắc hoặc tán bột. Hoài sơn có thể sử dụng cùng các vị thuốc khác hoặc có thể chế biến thành món ăn như bánh hoài sơn, hoài sơn luộc, cháo hoài sơn…